مقدمه

یکی از اصول مهم اخلاقی و مطرح در جامعه ی بشری که موجب استحکام ،پیشرفت و بقای نظام جامعه میشود ؛ مسئله ی ایثار و از خود گذشتگی است .

اسلام نیز مثل سایر ادیان رائج در دنیا حتی بهتر و محکم تر؛ به این مسئله سخن گفته و آن را ازبالا ترین درجه ی شخصیت و بزرگواری و بهترین نیکو کاری ها به شمار می آورد.

اما چیزی که در این جا اذهان را به سوی خود جلب می کند، این است که ایثار یعنی چه ؟

آیا به هر عمل انسان دوستانه و مطابق طبع آدمی که برای حل مشکلات مردم صورت می گیرد، ایثار گفته میشود؟

از خود گذشتگی چه فوائدی دارد؟ چه چیزی مانع ایثار یا کمرنگ شدن آن در جامعه می گردد؟ واز همه مهم تر چرا ایثار؟

به همین علت است که همواره  باید افرادی به تعریف و تبیین مسائل ان از دیدگاه دین مبین اسلام پرداخته و در جهت بازتاب این مهم در ائینه های حقیقت بین مسلمین (قلب آنها) بکوشند.

امید است با عنایت پروردگارجامعه ای فدا کار در جهت پیشرفت مقاصد  میهن اسلامی خود داشته باشیم. 

تعریف ایثار

ایثار واژه ای عربی است و در لغت به معنای خاک های رویین است که به هنگام شخم خوردن زمین جای خود را به خاک های زیرین می دهند.گویا در این نقل و انتقال خاک های رویین از حق خود «یعنی تابش نور ،بهره مندی ازشبنم های صبحگاهی و نسیم بهاری»گذشته وآن را فدای خاک های زیرین می کنند.

اما از لحاظ اصطلاحی  حالتی است  در فرد که موجب می شوداز حق خود گذشته و آن را در جهت منافع دیگران فدا کند« در حالی که خودش شدیدا به آن نیاز دارد».حدیثی است از امام صادق علیه السلام که به همین نکته اشاره دارد.

« به نقل از ابان بن تغلب»

به امام صادق علیه السلام گفتم مرا از حق مومن بر مومن اگاه فرما.فرمود: ابان! این موضوع را رها کن واز ان بگذر. گفتم نه ،فدایت شوم .به ایشان اصرار کردم. پس فرمود: ای ابان! از حقوق مومن بر مومن این است که دارایی ات را با او به دونیم قسمت کنی .سپس به من نگریست وچون حالت اعجاب مرا دید،فرمود: مگر نمی دانی خداون متعال در قران از ایثار گران یاد کرده است[1].گفتم چرا، فدایت شوم . فرمود: هر گاه این کار را کردی هنوز ایثار نکرده ای بلکه تو و او یکسانید.وقتی ایثار می کنی که از نیم دیگر هم به او بدهی.[2] 

ایثار در کلام نور

با توجه به اینکه اسلام دینی  یکپارچه ، همدل و وحدت گرا است مقام و میزان بزرگی هر فرد در درجه ی اول به ایمان  و در مراحل بعدی به نیکو کاری و خدمت فرد به دیگران سنجیده میشود.بدیهی است جامعه ای که در آن ايمان و نيكوكارى و خدمت، ميزان ارتقا و رفعت شناخته شود، هر فردى چنان به سرنوشت ديگران احساس دلبستگى و مسؤوليت مى كند كه گويى به تنهايى عهده دار كار همه است و منتهاى علاقه، آخرين حد بخشش و نهايتِ ازخود گذشتگى وایثار نسبت به دیگران نشان می دهد; قرآن مقدس اين رابطه درخشان و عالى را بدين گونه توصيف مى نمايد:

            «وَالَّذينَ تَبَوَّؤُا الدّارَ وَالايمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ اِلَيْهِمْ وَلايَجِدوُنَ فى صُدوُرِهِمْ حاجَةً مِمّا اوُتُوا وَيُؤْثِروُنَ عَلى اَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ ;

گروه انصار كه خانه و قلب خود را براى پذيرايى از مهاجران آماده ساختند، دوست مى دارند كسانى را كه به شهر آن ها هجرت كردند و در دل خود هيچ گونه بخل و حسد نسبت به آن ها احساس نمى كنند و با اين كه خودشان نياز به چيزهايى دارند، بازهم مهاجران را بر خود ترجيح مى دهند و مقدم مى شمارند.»

قرآن در آیه ای دیگر از کلام نور ایثار گران  را چنين معرفى مى كند:

ویطعمون الطعام علی حبّه مسکینا و یتیما و اسیرا

و طعام را با انکه دوستش دارند به مستمند و یتیم و اسیر می دهند.

انّما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا

ما فقط برای رضای خدا شما را اطعام می کنیم و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم.

ایثار در آئینه ی روایات

ایثار در نظر ائمه ی اطهارعلیهم السلام از اهمیت بالایی برخوردار است وتشویق هایی که در روایات مبنی بر ایثار و ازخود گذشتگی دیده می شود گواه به همین مطلب است.

به نقل از جمیل بن درّاج , امام صادق فرمود: ...خداوند مهربان، نیکی کننده به برادران را دوست می دارد واین کار مایه ی طرد و خواری شیطان ،دوری از اتش و ورود به بهشت است.ای جمیل! این را به آگاهی یاران برجسته ات برسان.

گفتم فدایت شوم ! بزرگان یارانم چه کسانی اند؟ فرمود: انان که در سختی و اسایش ،به برادران نیکی و کمک می کنند.سپس فرمود : ای جمیل ! بدان این کار برای افراد توانگر آسان است اما خداوند متعال در این زمینه ،آن کس را که مال اندک دارد(و با این حال ان را ایثار می کند )ستوده و در کتاب خویش فرموده است : ودیگران را بر خویشتن مقدم می دارند ،هرچند خودشان نیازمند باشند....[3]

ودر حیث دیگری امام عسگری علیه اسلام می فرماید: شیعیان علی آن کسانی اند که برادرانشان را بر خودشان مقدم می دارند هرچند در خود آنها نیازی ضروری باشد.[4]

ایثار در زندگی معصومین علیهم السلام

یکی از اصول اخلاقی معصومین علیهم السلام که در زندگی گهربارشان فراوان دیده می شود و در همه ی زوایای زندگی پربارشان اشکار است ،توجه به نیاز های مردم وبرطرف کردن مشکلات و شاد کردنشان است.

معصومین تا سر حد ایثار از امکانات خود برای حل مشکلا مردم استفاده می کردند به طوری که می توان گفت خود را وقف مردم کرده بودند.

تاریخ بر این کردارنیک ایشان گواه است :

 امام حسن علیه السلام درطول عمر شریف خود دو مرتبه تمام دارائی و چند مرتبه ی دیگر نصف دارایی خود را به نیازمندان بخشیدند.[5]

امام صادق علیه السلام: علی نزد فاطمه بود .فاطمه به او گفت نزد چدرم برو و چیزی برای ما طلب کن.حضرت نزد پیامبررفتند .پیامبر یک دینار به او دادو فرمود: با این دینار غذایی برای خانواده ات خریداری کن .علی خارج شد و در راه به مقدادبن اسود برخورد و مدتی با هم به سخن ایستادند .مقداد حاجتش را گفت و علی دینار را به او داد و به مسجد رفت.پیامبر منتظر او ماند اما از ایشان خبری نشد تا اینکه پیامبر به مسجد وارد شد و دید علی در خواب است او را تکان دادند .علی بیدار شد و نشست .پیامبر به او فرمود چه کردی ؟ ای علی! گفت ای پیامبر خدا از نزد شما که رفتم به مقداد برخوردم او اظهار حاجت کرد من هم دینار را به او دادم .پیامبر فرمدند : همانا این مطلب را جبرئیل به من خبر دادو خداوند در باره ی تو این ایه را نازل کرد «ودیگران را برخویش مقدم می دارند هرچند خودشان نیازمند باشند....[6]

ایثار علی علیه السلام در جنگ احد

پس محضر پيامبر اكرم صلّى اللَّه عليه و آله آمد و عرضه داشت: يا رسول اللَّه اين مرد (مقصود ابو دجانه یکی از یاران شجاع پیامبر که از ایشان در جنگ احد دفاع میکرد) با سلاح مى‏جنگد ولى شمشير من شكسته است پيامبر اكرم صلّى اللَّه عليه و آله شمشير خودشان يعنى ذو الفقار را به على عليه السّلام دادند و پيوسته آن حضرت با ذو الفقار دشمنان را از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله دفع مى‏نمودند تا آنها را پراكنده كردند در اين هنگام جبرئيل نازل شد و عرضه داشت يا محمّد، اين عمل و ايثار از على عليه السّلام مواساتى است در حقّ تو.[7]

نمونه هایی از ایثار

اول : نمونه های تاریخی

 داستان های زیادی در این باره وجود دارد.داستانهایی همچون لیلة المبیت «که امام علی علیه السلام در بستر پیامبر صل الله علیه واله خوابید با انکه بیم کشته شدن وجود داشت» [8]- جنگیدن با عمر بن عبدودّ «در جنگ خندق که عمرمسلمین را تحقیر میکرد و کسی جرات مبارزه با او را نداشت امام علی علیه السام پا پیش نهاد و او را به هلاکت رساند»بخشیدن افطاری  به نیازمندان در سه شبانه روز پی در پی توسط حضرت فاطمه سلام الله علیها و....

دوم :  نمونه های اجتماعی و روز مرّه همچون دهقان فداکار ،پترس فداکارو...

مادر فداکار

تو مدرسه خیلی تنها بود ،یه بچه ی گوشه گیر و افسرده

بچه ها تحویلش نمی گرفتن ،مسخره اش می کردند.به خاطر مادرش !

یه روز که مدرسه بود مادرش اومد به دیدنش اما وقتی بچه ها اونو دیدند زدند زیر خنده آخه مادرش یه چشم داشت به همین خاطر قیافه ی زشت و خنده داری پیدا کرده بود.

اون روز خیلی ناراحت شده بود اومد جلو وسر مادرش دادکشید برو بیرون نمی خوام ببینمت تو ابروی منو می بری!!

ازاون حادثه زمان زیادی می گذشت حالا دیگه بزرگ شده بود توی مالزی زندگی می کرد آخه مهندس شده بود .

حالادیگه زن و بچه داشت .مادرش که حالا پیرزنی شده بود به دیدنش رفت .همین که بچه ها در را باز کردن از ترس جیغ کشیدند.اومد جلوی در دید مادرشه باز سر مادرش دادکشید تو همیشه موجب تمسخر من شدی دیگه دیدنم نیا تو بچه هامو ترسوندی!

چند سال از این ماجرا هم گذشت .به خاطر یه سمینار به ایران اومده بود یهو به سرش زد که یه سری به  مادر پیرش بزنه .اما یه کم دیر شده بود پیرزن از دنیا رفته  بود همسایه ها گفتند خیلی منتظرت بود اما نیومدی به همین خاطر یه نامه برات نوشته .

نامه رو باز کرد مادرش نوشته بود :

 سلام پسر عزیزم از اینکه نتونستم مادر خوبی برات باشم، از اینکه اون روز بچه هاتو ترسوندم، ازاینکه من این شکلی بودم و از اینکه مردم به خاطر من تو رو مسخره کردند ازت عذر خواهی می کنم اما من هم مادر بودم کوچیک که بودی تو یه حادثه چشمتو ازدست دادی نمی تونستم ببینم ناقص باشی ، نمی تونستم ببینم از دیگران کمتر باشی نمی تونستم ببینم نمی تونی مثل بقیه پیشرفت کنی به همین خاطر چشمم  رو بر دنیا بستم و اونو به تو هدیه کردم  تا تو در روشنایی فردا بهتر ببینی!

پسرم دوستت دارم

انواع ایثار

ایثار از نظر ارزش ان دو قسم است : ایثار اغنیاءو ثروتمندان و ایثار فقراءو نیازمندان .

ایثار اغنیاءاگر چه کار بزرگی است ولی ارزش ایثار و ازخود گذشتگی فقراء را ندارد.چراکه اغنیاء مشکلی برای ایثار ندارند مگر بخل و خساست خودشان  ولی افراد فقیر علاوه بر این فقرشان مانع از ایثار می گردد چه بسا با ایثار کردن زندگی خودشان به خطر بیافتد

مردی نبود فتاده را پای زدن      گردست فتاده ای بگیری مردی

یعنی ارزش ایثار جایی نمایان میگردد که فرد از حقی که شدیدا به آن احتیاج دارد بگذرد .به همین دلیل است که آیات و روایات[9] بر فداکاری فقراء اهمیت زیادی قائل شده اند.[10]

فضایل و ارزش ایثار

ایثار و فداکاری همواره جزء بهترین اعمال در هر جامعه بوده ودر دیدگاه تمامی انسان ها جایگاه ویژه ای دارد روايات و احاديث زيادي از معصومين عليهم السلام  وارد شده كه ارزش ايثار را در ديده ي مردمان نمايان ساخته اينطور بيان ميدارند :

ايثار

بالاترین مراتب ایمان[11]

عالی ترین خصلت اخلاقی[12]

بالاترین نیکو کاری

اوج بزرگواری انسان[13]

خوی نیکان است

زیور زاهدان است

بهترین انتخاب [14]

برترین عبادات

برترین سخاوت

نشانه ی صداقت در دوستی[15]

. ميباشد

فواید و برکات ایثار

ایثار،ازخود گذشتگی و فدا کاری از  فواید زیادی برخوردار است که می توان آنها را به طور کلی در دو دسته ی فردی و اجتماعی جای داد.

فواید فردی :

اول- رستگاری«ایثاریک عمل استثنایی است که نه تنها مورد توجه اسلام بلکه مورد عنایت سایر ادیان نیزواقع شده است که فردبا آن می تواند پله های کمال را به سرعت بپیماید. شیخ طوسی در مجالس از پیامبر خدا نقل می کند ؛
خدای تبارک وتعلی به داوود وحی فرمود :ای داوود! به راستی که بنده ی من کار نیکی پیش من می آورد که من به واسطه ی ان عمل او را در بهشت حکومت می دهم .داوود عرض کرد : این چگونه بنده ای استت که در بهشت حاکمش گردانی؟ فرمود : بنده ی مومنی که کوشش در برآوردن حاجت برادر مسلمانش کند و دوست داشته باشد که حاجت او براورده شود ، خواه براورده شود خواه نشود[16] ».

دوم- موجب امرزش گناهان ,پیامبر اکرم میفرمایند: هر کس هوسی کند ودست رد به سینه ی هوس خویش بزند و دیگری را بر خود مقدم بدارد ،خداوند او را می آمرزد. [17]

سوم- موجب شفاعت پیامبرورسیدن به مقام اعرافیان و بزرگان .امام علی علیه السلام در این زمینه میفرماید: اهل یقین و مخلصان و ایثارگران از اعرافیان اند.[18]

چهارم- محبوبیت نزد دیگران

پنجم- مورد اعتماد دیگران واقع شدن

ششم- تاثیر بر روح وروان انسان و خشنودی خود ودیگران به خاطر ایثار

هفتم- رفع عذاب وجدان به خاطر غریزه دل سوختگی و احساس مسئولیت

اجتماعی :

اول- استحکام روابط افراد با ایثار متقابل.امام علی علیه السلام : به دوستت مهر بورزو او را گرامی بدار تا تورا گرامی بدارد واو را بر خویشتن مقدمدار تا او نیز تورا بر خویش و خانواده اش مقدم بدارد.[19]

دوم- انس با جامعه و یکدیگر

سوم- استحکام ،بقا و پیشرفت نظام جامعه وباز شدن گرهی از مشکلات جامعه مثل ایثار شهداء که نتیجه ی آن داشتن کشوری آباد وآزادمی باشد

و....

ایثارعملی همگانی

اثار یک عمل انحصاری و مختص یک قشر خاصی نیست و نمی توان صرف تشویق برخی ادیان و مذاهب به این کار را انحصار دانست ؛بلکه ایثار یک نوع احساس غریزی و وجدانی است که خدای متعال ان را در وجود همه ی موجودات قرار نهاده تا در مواقع لزوم از آن استفاده کنند.

ایثار انسان و غیر انسان نمی شناسد یعنی حیوان ها هم از خود ایثار میکنند البته به نوع خودشا ن« درواقع شاید عمل انها به جهت اینکه انسان نیستند و شعور ندارند، ایثار نباشد ولی تا حدودی شبیه ایثار است »به عنوان مثال گرگ هایی را می بینید که دسته جمعی شکار می کنند و در ابتدا برای گرگ های مریض غذا می برند ؛یا گوزنی را می بینید که به هنگام عبور گله از رودخانه ،خود را در معرض تمساح ها قرار می دهد تا دیگر گوزن ها بدون اینکه خطری متوجهشان شود از رودخانه عبور کنند.

برای ایثار مرزها مفهومی ندارند چرا که از مرز جغرافیایی عبور می کند مثل پترس فدا کارکه انگشت خود را درون سد قرار داد وتامرحله ی بیهوشی پیش رفت تا جان هم میهنانش را حفظ نماید.  مرز دین را نیز پشت سر می گذارد چه بسیارمسلمان خود را برای غیر مسلمان و مسیحی خود را برای حفظ خانواده ،جامعه وهم وطنان هرچند مسلمان باشند،جلوی گلوله های اتشین می اندازد کاری که بارها در زمان جنگ دفاع مقدس تکرار شد.

موانع ایثار

علت کم رنگی در برخی دوران ها و جوامع

در پی هرسربالایی یک سرازیری و برای هر دردی دوایی است.

نظام حاکم بر جهان مادی به نحوی است که در آن ماده ها در تزاحم اند ،بر سر هر راهی و برای هر پیشرفتی موانعی وجود دارد .«چیزی شبیه قانون تز و انتی تز یعنی تضادها»مسئله ی ایثار هم از این قاعده مستثنی نیست و یک سری موانع بر میسر ان قرار دارد که انسان ها را از آن باز می دارد.

عواملی که مانع ایثار و یا باعث کم شدن و کمرنگی ان میشوند، زیاد اند ولیاگر بخواهیم به طور کلی انها را دسته بندی کنیم ،تحت پنج دسته مهم قرار می گیرند :

اول – هوای نفس ؛ یعنی گاهی میل آدمی سبب میشود فداکاری مفهوم و ارزش خود را از دست بدهد.

دوم – شهوت ؛لذائذ جسمانی و روحی روانی تاثیر زیادی بر فرد گذاشته و به قدری انسان را مجذوب خود می کند که حاضر نیست ذرّه ای از حق خود را به نیازمندان واگذار نماید.

سوم – حب دنیا ؛در بسیاری از مواقع که از خود گذشتگی مورد غفلت قرار می گیرد علّتش چیزی نیست جز مقام و موقعیّت اجتماعی ،ریاست طلبی و منافع شخصی.

ناگفته نماند در موارد بسیار کمی هم علت کمرنگی ایثار در جوامع به غفلت و جهل افراد نسبت به حقیقت ایثار باز میگردد.

چرا ایثار ؟

پر واضح است که یکی از عوامل پیشرفت ،بقاءو استحکام هر جامعه ای فدا کاری و گذشت افراد ان در جهت رفع نیازها و مشکلات دیگران است.جامعه ای که در آن روح ایثار گری باشد ،روابط افرادمستحکم بوده و به یکدیگر انس گرفته ونسبت به هم اعتماد دارند. همچنین این جامعه مشکلات کمتری نسبت به دیگر جوامع دارد ،کارها سریع تر انجام میشود وهمین امر موجب میشود تا ازاجتماعات دیگر پیشی بگیرد.

از طرفی دیگر اگر عقلایی فکر کنیم می بینیم بالاخره افرادی باید مقابل مشکلات بایستند و از مال ،خانواده و حتی جان خود دست بکشند ؛یعنی انسان گاهی اوقات مجبور به فداکاری میشوند و دلایل آن هم مختلف است .به عنوان مثال یکی برای ابروی خود ،یکی برای فرزند،یکی برای خانواده  و دیگری برای شهر و کشورش از خود گذشتگی می کند .

تصور کنید برای گروهی مشکلی پیش آمده که یا باید یک نفر خود را فدا کند ویا همه هلاک شوند,حال عقل آدمی دراین جا چه حکمی می دهد آیا مردن یک نفر مضرّت بخش تر است یا مردن همه؟پس می بینیم که ایثاراز نظر عقل مساله ای حل شده است.

فهرست منابع

قران کریم

میزان الحکمه

امالی

منتهی الامال

زندگانی حضرت محمد (ص) نوشته ی سید هاشم رسولی محلاتی

فروغ ابدیت

چهارده نور پاک،استاد عقیقی بخشایشی،انتشارات نوید اسلام